DIKLAT BASA JAWA

NGURI – URI BUDAYA JAWA

UNGGAH-UNGGUHING  BASA JAWI

Dening Sutrisna Wibawa

Universitas Negeri Yogyakarta

Makalah kangge Gladhen Pranatacara saha Pamedharsabda

25 Agustus 2014

PASARTA GLADEN ANA DIKLAT GUNUNG SEMPU

1. Pambuka

Unggah-ungguhing basa mujudaken perangan ingkang baku soksintena ingkang ngginakaken basa Jawi. Tiyang dipunwastani  sae basanipun, manawi piyambakipun saged ngecakaken  unggah-ungguhing basa kanthi leres.  Klentu anggenipun ngecakaken  unggah-ungguhing basa, badhe dipunwastani tiyang ingkang boten mangertos unggah-ungguh utawi sopan santun.  Inggih amargi wigatosaipun  unggah-ungguhing basa wonten ing basa Jawi, pramila kedah wonten pambudidaya ingkang mirunggan kangge ngipuk-ipuk saha mekaraken  unggah-ungguhing basa Jawi.

Kawontenan panganggenipun unggah-ungguhing basa ing bebrayan  Jawi taksih kathah ingkang klentu.  Panganggenipun  unggah-ungguhing basa tataran  krama (basa krama), kanthi cara ngramakaken awakipun piyambak taksih asring dipunprangguli ing salabeting bebrayan.  Kawontenan menika  saged ugi  mujudaken salah kaprah pola pamulangan ing  Sekolah Taman Kanak-kanak saha Sekolah Dasar, tuwin  padatan tiyang sepuh ing griya.  Wonten ing pamulangan TK saha  SD, guru asring klentu anggenipun ngecakaken unggah-ungguhing basa dhateng siswa, “bocah-bocah sedhela maneh kondur ya!” utawi dipunwahyakaken ing lagu, “ayo padha kondur…kondur  bebarengan”.  Wonten ing ngriya ugi makaten,  tiyang sepuh nyukani tuladha ngginakaken basa kanthi cara mbasakaken awakipun piyambak, upaminipun ”Ayo Dhik siram dhisik!”   Saking tuladha menika, lare-lare lajeng nyonto ngginakaken tembung siram saha  kondur  kangge nyebat awakipun piyambak. Kangmangka tembung  siram saha  kondur kedahipun  dipunginakaken kangge nyebat tiyang sanes ingkang dipunkormati.

Kajawi kawontenan panganggenipun unggah-ungguhing basa ingkang taksih klentu,  wujudipun unggah-ungguhing basa  ing jaman samenika sampun beda kaliyan jaman rumiyin. Manawi  jaman rumiyin,  wujudipun   unggah-ungguhing basa menika maneka warni, ing jaman samenika unggah-ungguh ingkang maneka warni menika sampun boten sadaya  dipunangge ing madyaning masyarakat.   Wonten Parepatan Kongres Basa Jawi I  taun 1991 ingkang kapacak ing buku “Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa” (Sudaryanto ed., 1991:5), dipuntetepaken bilih unggah-ungguhing basa Jawi menika bakunipun   wonten sekawan, inggih menika  (1) ngoko, (2) ngoko alus, (3) krama, saha (4) krama alus.  Sajawining sekawan wujud menika, upami  wonten (upaminipun madya) mujudaken  basa  padintenan ingkang boten baku.

Lumantar  makalah menika,   badhe dipunrembag kalih perangan, inggih menika (1) Kadospundi wujudipun unggah-ungguhing basa Jawi?,   saha (2) Kasdospundi pambudidaya ngipuk-ipuk saha mekaraken unggah-ungguhing  basa  Jawi?      

2. Wujudipun Unggah-ungguhing  Basa Jawi      

Unggah-ungguhing basa Jawi inggih menika sistem ragam basa miturut sesambetanipun antawisipun pamicara (Kridalaksana, 1992:10). Wonten ing  ilmu sosiolinguistik, unggah-ungguhing basa dipunwastani ragam fungsiolek, inggih menika  ragam ingkang  wonten sesambetanipun kaliyan  swasana panganggenipun basa utawi  tataran  formalitas (Nababan, 1986:14).

Blegeripun unggah-ungguh menika wonten kalih, inggih menika unggah-ungguh krama saha ngoko. Manawi dipuntingali saking aspek  tataran basa atawi diglosia, wonten  variasi inggil inggih menika  tataran  krama saha variasi andhap inggih menika tataran   ngoko (Hudson, 1980:53).   Antawisipun tataran  krama saha  ngoko wonten ragam  madya  ingkang mujudaken  tingkat tutur inggil ingkang sampun  ewah kanthi  proses informalisasi saking   ragam formal dhateng ragam informal.

Manawi dipunrunut saking sejarah, wujudipun unggah-ungguhing basa Jawi  menika  wonten maneka warni, inggih menika:

1.        Manut buku “Karti Basa” (Kementerian Pendidikan, Pengajaran dan Kebudayaan Republik Indonesia, 1946:64-87), unggah-ungguh menika wonten pitung tataran:

a.    Ngoko:

(1)      Ngoko  lugu

(2)      Ngoko andhap

(a)      Antya basa

(b)     Basa antya

b.    Madya:

(1)      Madya ngoko

(2)      Madyantara

(3)      Madya karma

c.    Krama:

(1)      Mudha krama

(2)      Kramantara

(3)      Wredha krama

d.   Krama inggil

e.    Basa kadhaton

f.     Krama desa

g.    Basa kasar

2.        Manut buku  “Sarining Paramasastra Jawa” (W.J.S. Poerwadarminta, 1953:9), unggah-ungguhing basa  kaperang dados:

a.    Basa ngoko:

(1)      Ngoko lugu

(2)      Ngoko andhap

b.    Basa madya:

(a)      Madya ngoko

(b)      Madya krama

(c)      Madyantara

c.    Basa krama:

(1)      Mudha krama

(2)      Kramantara

(3)      Wredhakrama

(4)      Krama inggil

(5)      Krama desa

d.   Basa kedhaton (bagongan)

Ing buku menika dipunterangaken bilih unggah-ungguhing basa ingkang maneka warni menika  ingkang asring dipunginakaken namung tiga, inggih menika: basa ngoko, mudha krama, saha krama inggil. 

3.        Manut panaliten ingkang dipunayahi  dening Soepomo Poedjosoedarmo sakanca nalika taun 1979, (Poedjosoedarmo, 1979:13),  unggah-ungguhing basa saged dipungerba  kados ing ngandhap menika.

a.    Krama:

(1)      Mudha krama

(2)      Kramantara  (sampun awis-wis kamiringaken)

(3)      Wredha krama (sampun awis-wis kamiringaken)

b.    Madya:

(1)      Madya krama

(2)      Madyantara

(3)      Madya ngoko

c.    Ngoko:

(1)      Basa antya

(2)      Antya basa

(3)      Ngoko lugu

Katrangan sawetawis bab peranganing unggah-ungguh basa ing nginggil, makaten:

a.         Basa Ngoko : basa ngoko kaperang dados ngoko lugu saha ngoko andhap.  Ngoko andhap kaperang malih dados antya basa saha basa antya. Tuladha ngoko lugu, antya basa, saha basa antya  makaten:

(1)      Ngoko lugu: sadaya tembung-tembungipun tembung ngoko, tuladha:

Lo kowe Dhi. Wayah apa tekamu?

Rak ya padha slemet ta tekamu?

(2)      Ngoko andhap:

-       antya basa: tembung-tembungipun ngoko dipuncampur ngangge krama inggil  kangge nedahaken raos ngormati, tuladha:

-       Ora, Kangmas, suwe ora ngetingal-ngtingal kuwi tindak ngendi?

-       Wah, Dhimas kuwi rada ngece, genah wis priksa kok mundhut priksa.

-       basa antya: tembung-tembungipun tembung ngoko dipuncampur ngangge basa krama saha krama inggil, tuladhanipun:

-       Dakarani sliramu dhek mau bengi saestu mr9ksani ringgit ana ing daleme Pak Lurah.

-       Gek lampahe apa Dhimas, gamelane sedalu natas ngungkung wae.

b.      Basa Madya : basa madya menika tataraning unggah-ungguh basa sanginggililipun basa ngoko saha sangandhapipun basa krama, dados tengah -tengah (madya). Basa madya kaperang dados madya ngoko, madya krama, saha madyantara.

(1)      Madya ngoko: tembung-tembungipun kadadosan saking tembung madya kacampuran tembung ngoko ingkang boten wonten madyanipun, tuladha:

Pundi woh-wohane sing becik-becik niki?

Niku napa kurang becik?

Dadi ajeng diengo pista niku, woh-wohan kaya mekaten?

(2)       Madya krama: tembung-tembungipun madya, kacampuran tembung krama ingkang boten wonten madyanipun, tuladha:

E, Yu nggendhong lurik, Dika mandheg sedhela.

Napa ajeng tumbas?

Wong ngendheg nek boten ajeng tuku ajeng napa?

(3)      Madyantara: tembung-tembungipun saking basa madya krama, nanging tembung-tembung ingkang tumuju dhateng tiyang ingkang dipunajak pangandikan dipungantos krama inggil, tuladha:

Weton kula tumbuk umur 33 tahun, slametane apa wis samang pikir?

Rak siyos mbenjing tanggal 7 wulan Robingulakir ngajeng niki ta?

c.       Basa Krama: basa krama menika tembung-tembungipun saha panambangipun sadaya krama. Basa krama kaperang dados mudha krama, kramantara, saha wredha krama.

(1)      Mudha krama: tembung-tembungipun sadaya krama dipuncampuri krama inggil tumrap tiyang ingkang dipunajak pangandikan, tuladha:

Bapak, menika wonten tamu. Sajakipun priyantun tebih.

Inggih temtunipun damel kaget Bapak sekaliyan. Tiyang kula boten ngaturi serat langkung rumiyin.

Kasinggihan makaten Bapak. Estunipun kula malah nyuwun  pangapunten, dene kula boten kerep sowan.

(2)      Kramantara: tembung-tembungipun sadaya krama, mboiten kacampuran  krama inggil, tuladha:

Kula nedha nyambut gadhahan sampeyan gangsa kangge klenengan.

Kalih pisan kemawon, mangke yen namung salah satunggal mindhak damel cuwaning tamu.

(3)   Wredha Krama: sami kaliyan kramantara, dene bedanipun wonten ater-ater di, e, saha ake, tuladha:

Pinten lelangane kapalnika?

Dados mboten kirang kawan atur resike?

Menapa mulus mboten wonten cirine?

d.      Krama Inggil: basa krama inggil menika tembung-tembungipun sadaya krama, dipuncampur ngangge tembung krama inggil tumrap tiyang iongkang dipun ajak pangandikan, tuladha:

Kula nun inggih. Nanging abdi dalm kula rumaos gela sakedhik.

Kula nun dipunrumiyini ing atu dhaten abdi dalm pun kakang Mandang, yen abdi dalem kula badhe nyaosi pisungsung sawung abenan.

e.       Krama Desa: tembung-tembungipun krama, dipuncampur kaliyan tembung-tembung krama desa, tuladhanipun:

Pangestunipun sampeyan, inggih wilujeng. Sowan kula ngaturakn kagungan sampeyan pantun gagi samenika sampun sepah.

Boganipun dereng, dhekemanipun kados sepeken engkas sampun sepah.

f.       Basa Bagongan: basa ingkang dipunginakaken ing wewengkon kraton, tuladhanipun:

Pripun den bekel leh pakenira nggarap petamanan. Sampun sewulan puniki kok boya ketingal asri. Malah kathah sekare sing pejah.

Enggih kalangkung-langkung penjagine, ewa semanten boya wonten undhake. Sekare pijer pejah besaos. Ngaten-ngatena, punapi dede sitine sing awon puniku?

Nedha disaekake tiyang kalih, mindhak kedukanan Sampeyan Dalem.

Saking maneka warni sumber (taun 1946 dumudi 1980-nan), wujudipun unggah-ungguhing basa mratahipun inggih kados ingkang katur ing nginggil.  Nembe taun 1980-nan  dumugi 1990-nan  kathah parepatan-perepatan ingkang ngrembag bab unggah-ungguhing  basa supados kadamel prasaja, boten kangelan anggenipun sinau,  saha saged dipuncakaken kangge sesambetan ing bebrayan, langkung-langkung tumrap generasi mudha.  Wusuna, ing tahun 1991 wonten ing “Parepatan Agung  Kongres Basa Jawi I”  ingkang dipunpacak ing buku “Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa” (Sudaryanto ed., 1991:5), dipuntetepaken bilih unggah-ungguhing  basa Jawi menika kaperang  adhedhasar dipunginakaken   lan botenipun tembung-tembung ingkang  nggadhahi raos alus  ing tataran ngoko menapa dene  krama.  Kanthi adhedhasar menika, unggah-ungguhing basa kaperang dados  (1) ngoko, (2) ngoko alus, (3) krama, saha (4) krama alus.  Sajawining sekawan wujud menika, upami  wonten (upaminipun madya) mujudaken  basa  padintenan ingkang boten baku. Dene ingkang dipunkajengaken raos alus inggih menika tembung-tembung ingkang klebet golonganing  krama inggil.

Tuladha:

Ngoko (ngoko lugu)

“Ooo, yawis ta saiki crita liyane wae. Karo maneh ora apik bengi-bengi teka crita kaya ngono…, wis, wis … eh, mengko sedhela engkas yen wis kecekel rak tentrem”

Ngoko alus:

“Ibu tindak ngendi ta Yu? Kok ora kondur-kondur! Bapak ya ora ana ndalem, tindak ngendi ta?”

Krama (krama lugu)

“Inggih Pak, kula Darmanto. Kula badhe taken, menapa Bapak sumerep  griyanipun  Pak  Agung?”

Krama alus

“Lajeng samenika Bapak badhe tindak pundi?  Pakdhe badhe tindak menapa wonten ndalem?”

Wujudipun unggah-ungguhing basa manut “Buku Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa”  (Sudaryanto ed., 1991) menika lajeng dados pandom ing pamulangan-pamulangan ing Pulo Jawi (DIY, Jawa Tengah, saha Jawa Timur).

3. Kawontenan Panganggeninipun Unggah-ungguhing   Basa Jawi

Wonten ing bebrayan Jawi  samenika, unggah-ungguhing basa taksih lumampah kanthi sae, sinaosa panganggenipun taksih wonten ingkang klentu. Jer unggah-ungguhing basa menika mujudaken satunggaling subasita Jawi, kados ingkang  sinawung ing sekar macapat  ing ngandhap menika.

            “Mungguh laku miwah hurip hiki,

            wis cinakup hing haksara Jawa,

            Jawa jawi lan jiwane,

            Jawa pikajengipun,

            Prasahaja walaka yekti,

            Jawi basa kramanya,

            Subasitanipun,

            Jiwaning budayanira,

            Jiwi hiku sawiji lawan Hyang Widhi,

            Purneng haksara Jawa”.

            (Pakoe Boewana IX, lumantar  Maryono, 2002: 207)

Ing sekar menika Pakoe Boewana  IX  maringi penget  bilih  basa krama menika satunggaling wujud subasita. Pramila kasinggihan manawi unggah-ungguhing basa menika taksih gesang, amargi tiyang gesang menika mbetahaken sesambetan satunggal kaliyan satunggalipun, saha  ing salebiting bebrayan menika mbetahaken ajen-ingajenan.  

Panalitenipun Suharti sakanca (1993)  wonten satunggaling kulawarga Jawi ing Ngayogyakarta  ingkang  dumugi samenika taksih ngginakaken basa krama kangge sesambetan sadinten-dinten. Kawontenan menika nggadhahi ancas supados lare dipunkulinakaken ngajeni dhateng tiyang sanes. Ing panaliten menika ugi dipunpanggihaken, bilih pamilihipun wujud unggah-ungguh tartamtu, amargi kepengin ngajeni tiyang sanes, swasana sosial, sesambetan ingkang sampun rumaket, saha demokratisasi. Unggah-ungguh ingkang taksih dipunginakaken ingkang dominan inggih menika ngoko alus, krama alus, saha campuran antawisipun basa Jawi tuwin  basa Indonesia.

Menggah  cak-cakaipun  unggah-ungguhing basa pancen taksih   wonten  ingkang klentu. Kados panalitenipun Sutrisna Wibawa (1995) dhateng mahasiswa  Program Studi Bahasa Jawa  FBS UNY, manggihaken panganggenipun unggah-ungguhing basa ingkang taksih klentu kados ing ngandhap menika:

Pawicantenan (1)

(1.a) Tamu: Boten wonten napa-napa, kula namung kepengin  sowan mawon.

(1.b) Bu Budi: Inggih ngaten Bu, menggah perlunipun marak sowan dhateng Ibu, ingkang sepisan tuwi kawilujengan.

(1.c) Bu Hadi: Manawi ingkang mundhut njenengan, nggih mangga.

Panganggenipun tembung  napa-napa saha  mawon  ing ukara  (1.a)  kedahipun  menapa-menapa  saha   kemawon;   tembung  ngaten ing ukara (1.b) kedahipun  makaten, saha tembung  njenengan  tuwin  nggih  ing ukara (1.c) kedahipun  panjenengan tuwin inggi.   Klentuning panganggenipun unggah-ungguhing basa  wujud krama alus  kados ukara  (1.a) dumudi (1.c)  amargi kadayan saking basa padintenan, kanthi cara dipuncekak (menapa-menapa dados napa-napa, kemawon dados mawon, makaten dados ngaten, panjenengan dados njenengan, saha inggih dados nggih).

Keklentuan sanesipun inggih menika taksih dipunpanggihi ngginakaken tembung krama inggil kangge  awakipun piyambak.

Pawicantenan (2)

(2.a) Tamu: Boten wonten menapa-menapa, kula namung badhe pinarak wonten ngriki.

(2.b) Pak Krama: Manawi makaten mangga kula aturi tindak dhateng kantor, mangke Panjengan saged kula paringi buku caranipun nanem semangka.

(2.c)  Bagas: Kula nitih sepedha motor Pak!

Tembung  pinarak wonten ing ukara (2.a) kedahipun  mampir,  tembung  paringi ing ukara (2.b) kedahipun  caosi, saha tembung  nitih   ing ukara (2.c) kedahipun  numpak.

Panalitenipun Darsiti Suratman (1991:22)  manggihaken panganggenipun basa Jawi ing lingkungan kulawarga pasca proklamasi kemerdekaan, makaten: ngoko campur kaliyan krama inggil 60%,  ngoko campur kaliyan basa Indonesia 15%, krama inggil 13%, ngoko lugu 6%, krama campur kaliyan basa Indonesia 1,7%, basa Indonesia 1,7%, saha ngoko campur basa asing 1,75%.

        Saking andharan bab kawontenan panganggenipun unggah-ungguh basa Jawi, saged dipunpendhet dudutanipun  inggih menika   kulawarga Jawi  ing titi wanci menika taksih ngecakaken unggah-ungguhing basa kangge sesambetan. Namung kemawon,  kedah dipunpeggalihaken  bilih kajawi  ngginakaken basa Jawi manut unggah-ungguhipun, tiyang Jawi ing pundi kemawon  ugi ngginakaken basa  sanesipun.  Tiyang Jawi ing DIY, Jawa Tengah, saha Jawa Timur kajawi ngginakaken basa Jawi, ugi ngginakaken basa Indonesia tuwin basa asing.  Tiyang Jawi ing Lampung kajawi ngginakaken basa Jawi, ugi ngginakaken basa Lampung-basa Indonesia-tuwin basa asing.  Tiyang Jawi ing Suriname kajawi ngginakaken basa Jawi, ugi ngginakaken basa Welandi saha basa Inggris.  Semanten ugi,  tiyang Jawi  ingkang mapan ing wilayah  sanesipun  kajawi ngginakaken basa Jawi, ugi ngginakaken basa ingkang gesang lan dipunangge ing wilayahipun.    Ingkang menika perlu pambudidaya ingkang mirunggan amrih sadaya kabetahan sesambetan (pirantos komunikasi) saged kacekapan.

4. Pambudidaya  Ngipuk-ipuk saha Mekaraken Unggah-ungguhing Basa

Andharan ing nginggil  nerangaken bilih tiyang gesang menika mbetahaken ajen-ingajenan satunggal kaliyan satunggalipun. Kangge mahyakaken raos ajen-ingajenan menika,  ing bebrayan Jawi, tiyang Jawi ngginakaken basa ingkang cocog kaliyan  unggah-ungguhing basa. Kadospundi anggenipun ngipuk-ipuk saha mekaraken supados tiyang Jawi ngginakaken basa Jawi cocok kaliyan  unggah-ungguhing basa?

a.    Panganggenipun ing Kulawarga

Kulawarga  mujuduaken papan ingkang sepisanan nggladhi basa dhateng putra-putranipun.  Minangka papan ingkang sepisanan, kulawarga Jawi kedah ngudi supados basa ingkang dipunginakaken ing salebeting kulawarga inggih menika basa Jawi. Wiwit  alit  lare-lare kedah dipunkulinakaken ngginakaken basa Jawi. Putra dhateng tiyang sepuh dipunkulinakaken basa krama alus, dene tiyang sepuh dhateng putranipun ngginakaken ngoko alus. Manawi wonten ing griya sampun dipunkulinakaken ngginakaken basa cocok kaliyan unggah-ungguhipun,  pakulinan menika ugi badhe dipunginakaken ing papan sanes. Makaten ugi, nalika sesambetan ing masyarakat, lare ugi  lajeng nggadhahi pakulinan ngginakaken basa Jawi. Ingkang menika, lare lajeng badhe manunggal kaliyan masyarakatipun.  

Budiono Heru Satoto (1995)  ing   “Kedaulatan Rakyat”  nyerat makaten “Apabila peranan sang ibu untuk mengajarkan kata demi kata bahasa Jawa kepada oroknya sejak ia dilahirkan dapat berjalan normal, dan melatih anak-anaknya sejak usia satu tahun tentang tata krama, adat dan kebiasaan Jawa, maka sampai dengan sang anak masuk  ke sekolah formal tentulah sang anak akan  dapat dengan mudah pula mengikuti pelajaran bahasa Jawa yang diajarkan  sebagai mata pelajaran muatan lokal tingkat Sekolah Dasar sampai SMK/SMU di wilayah Propinsi DUY, Jawa Tengah, dan Jawa Timur sebagai pelaksanaan dari Keputusan Kongres Bahasa Jawa III-2001 di Hotel Ambarrukmo Yogyakarta”. Ing seratan menika, Heru Satoto mahyakaken wigatosipun ngulinakaken ngginakaken basa Jawi wiwit saking kulawarga.

b.   Panganggenipun ing Masyarakat

Sesambetan (komunikasi) ing masyarakat  Jawi sampun samesthinipun manawi ngginakaken basa Jawi. Dene wujud unggah-ungguh ingkang dipunginakaken inggih cocok kaliyan  tatarannipun. Upaminipun sesambetan antawisipun tiyang sepuh dhateng tiyang ingkang langkung enem utawi sasami-sami ngginakaken ngoko saha ngoko alus (gumantung sinten ingkang wicaantenan utawi O1,  sinten ingkang dipunajak wicantenan  utawi O2, saha sinten ingkang dipunraosi utawi O3). Komunikasi antawisipun  tiyang enem  kaliyan  tiyang sepuh mesthinipun ngginakaken krama utawi krama alus (gumantung sinten ingkang wicantenan utawi O1,  sinten ingkang dipunajak wicantenan  utawi O2, saha sinten ingkang dipunraosi utawi O3).

Dene manawi ing parepatan-parepatan, wiwahan, saha pengetan  ingkang mirunggan kedah ngginakaken unggah-ungguhing basa ingkang wujud krama alus. Kados kawontenan samenika,  wonten ing kitha-kitha sangsaya grengseng  wontenipun upacara-upacara adat  Jawi ingkang ngginakaken basa Jawi krama alus. Kawontenan menika temtu  badhe nyengkuyung  kawontenan ingkang “Njawani”, saengga masyarakat  Jawi, mliginipun para mudha saged sami sinau basa Jawi saking masyarakat. 

c.    Panganganggenipun  ing Paguyuban-paguyuban

Wonten ing masyarakat Jawi, mliginipun ing  wewengkon DIY saha Jawa Tengah,  taksih kathah paguyuban-paguyuban  seni Jawi, kadosta paguyuban macapatan, paguyuban kethoprak, paguyuban karawitan, paguyuban campur sari, paguyuban jathilan, lan sanes-sanesipun.  Kajawi menika, paguyuban-paguyuban  pamong budaya  ugi taksih wonten, upaminipun  paguyuban ingkang mligi sinau basa lan  seni Jawi,  saha paguyuban ingkang mandhegani upacara-upacara adat Jawi.

Saking paguyuban-paguyuban  menika temtu saged pinangka ajang ingkang ces pleng (efektif) kangge ngipuk-ipuk saha mekaraken basa Jawi. Panganggenipun basa Jawi ing paguyuban-paguyuban menika  adatipun sami dipunudi  laras kaliyan unggah-ungguhing basa.  Ingkang menika  saged kangge patuladhan  dhateng masyarakat Jawi, langkung-langkung  tumrap para nem-neman  ingkang  nembe nggladhi basa  ngginakaken basa Jawi cocok kaliyan unggah-unguhing basa.

d.   Kawegigan Ngginakaken Basa Jawi

Wonten ing masyarakat Jawi samenika, kathah para mudha ingkang kirang kawegigaganipun  ngginakaken basa Jawi amargi  ajrih klentu, mliginipun ajrih manawi klentu ngginakaken basa Jawi krama inggil.  Kawontenan menika  pancen  ndadosaken keprihatosan kita.  Menapa malih tumrap para sepuh, asring para sepuh nggadhahi raos-pangraos  dhateng para mudha bilih para mudha samenika  basa Jawinipun sampun risak.

Kangge mbengkas kawontenan menika, masyarakat Jawi, mliginipun  para sepuh kedah mbudidaya saha nyengkuyung supados para mudha nggadhahi kawegigan ngginakaken basa Jawi. Ingkang baku, para mudha gumregah ngginakaken basa Jawi langkung rumiyin. Bab leres lan botenipun anggenipun ngginakaken basa, dipunudi kaliyan mlampah. Malah ing ngriku, para sepuh kedah nyukani tuladha  kadospundi basa ingkang sae lan leres. Manawi para mudha  lepat anggenipun ngginakaken basa, lajeng enggal-enggal dipunleresaken. Kanthi menika, para mudha pinangka generasi ingkang nglajengaken  nggesangaken basa Jawi  sangsaya sae lan leres anggenipun ngginakaken basa Jawi.

e.  Panganggenipun ing Media Massa

Media massa mujudaken pirantos ingkang ugi ces pleng (efektif) kangge ngipuk-ipuk saha mekaraken unggah-ungguh basa Jawi, awit lulamtar media massa sadaya wujudipun unggah-ungguh saged dipuncakaken miturut konteksipun. Ing ngriku, masyarakat Jawi saged sinau ngginakaken basa Jawi ingkang cocok kaliyan unggah-ungguhipun.

Namung kemawon, media massa basa Jawi taksih winates. Ing Ngayogyakarta, wonten kalawarti kalih cacahipun  ingkang taksih gesang, inggih menika Kalawarti Joko Lodhang saha Mekarsari (Mekarsari kababar sesarengan kaliyan Kadulatan Rakyat saben dinten Kemis).  Kajawi kalih menika, ugi wonten kalawarti ingkang kababar dening Pemda DIY saha Sanggar Sastra Jawi, namung oplahipun winates sanget.  Ing Jawa Timur wonten Kalawarti Panyebar Semangat saha  Jaya Baya.

   Kajawi  media massa ingkang arupi kalawarti, ing Ngayogyakarta wonten televisi lokal ingkang  nggadhahi adicara ingkang ngginakaken basa Jawi. Ing TVRI Ngayogyakarta wonten giaran Pangkur Jenggleng, Angkringan, saha Pawartos Basa Jawi. Ing Joga TV ingkang nggadahi moto “tradisi tiada henti” wonten wartos basa Jawi, campur sari, saha  giaran kesenian Jawi. Kawontenan menika  temtu sangsaya nggrengsengaken  mekaripun  budaya Jawi.

                

f.  Cak-cakanipun Unggah-ungguhing Basa ing Pamulangan

Wonten ing pawiyatan  sekolah dasar dumugi pawiyatan luhur, pamulangipun basa Jawi kedah ngecakaken unggah-ungguhing basa.  Caranipun mulangaken  kedah  langsung praktek ngginakaken basa manut unggah-ungguhipun. Pamulangan basa Jawi ingkang sampun mataun-taun ngapalaken jinising unggah-ungguh saha ngapalaken tembung–tembung ngoko dados krama tuwin krama dados ngoko,  kedah dipungantos  pamulangan  ingkang langsung  mraktekaken utawi ngecakaken basa  laras kaliyan unggah-ungguhipun. Manawi kacocokaken kaliyan kurikulum ingkang lumampah samenika,  kurikulum berbasis kompetensi, cak-cakanipun wulangan unggah-ungguh basa Jawi kedah saged ndamel siswa  trampil ngginakaken basa ingkang laras kaliyan unggah-ungguhing basa, saengga murid nggadhahi kompetensi komunikasi basa Jawi.   

5. Panutup

Unggah-ungguh basa mujudaken perangan ingkang baku soksintena ingkang ngginakaken basa Jawi. Tiyang dipunwastani  sae basanipun, manawi piyambakipun saged ngecakaken  unggah-ungguh basa kanthi leres.  Klentu anggenipun ngecakaken  unggah-ungguh basa, badhe dipunwastani tiyang ingkang boten mangertos unggah-ungguh utawi sopan santun.  Ingkang menika, kedah wonten pambudidaya ingkang mirunggan kangge ngipuk-ipuk saha mekaraken  unggah-ungguh basa.

Unggah-ungguhing  basa Jawi bakunipun   kaperang  adhedhasar dipunginakaken   lan botenipun tembung-tembung ingkang  nggadhahi raos alus  ing tataran ngoko menapa dene  krama,  inggih menika   (1) ngoko, (2) ngoko alus, (3) krama, saha (4) krama alus.  Sajawining sekawan wujud menika, upami  wonten (upaminipun madya) mujudaken  basa  padintenan ingkang boten baku. Dene ingkang dipunkajengaken raos alus inggih menika tembung-tembung ingkang klebet golonganing  krama inggil.

Pambudidaya  ngipuk-ipuk saha mekaraken unggah-ungguhing basa  saged lumantar: (a) panganggenipun ing salebeting kulawarga, (b) panganggenipun ing masyarakat, (c) panganganggenipun  ing paguyuban-paguyuban, (d) kawegigan ngginakaken basa Jawi, (e)  panganggenipun ing media  massa, saha (f) cak-cakanipun unggah-ungguhing basa ing pamulangan.

DAFTAR PUSTAKA

 Dwiraharjo, Maryana. 2002. Transhirarkhi dalam Bahasa Jawa dan Masyarakat Tuturnya.  Proseding Kebahasaan Kongres Bahasa Jawa. Yogyakarta: Pemda DIY.

 Herusatoto, Budiono. 2005. “Era Baru Kontemporer bagi Budaya Jawa” dalam Kedaulatan Rakyat, Minggu Pahing 15 Mei 2005.

Hudson, R. A. 1980. Sosiolinguistics. Cambridge: University Press.

Kridalaksana, Harimurti. 1982. Kamus Linguistik. Jakarta: Gramedia.

Kementerian PP dan K RI. 1946.  Kartibasa. Djakarta.

Nababan, P.W.J. 1986. Sosiolinguitik suatu Pengantar. Jakarta: Gramedia.

Poerwadarminta, W.J.S. 1953. Sarining Paramasastra Djawa. Djakarta: Noordhoff Kolff.

Poedjosoedarmo, Soepomo, dkk. 1979. Tingkat Tutur Bahasa Jawa. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa.

Sudaryanto. 1989. Pemanfaatan Potensi Bahasa. Yogyakarta: Kanisius.

Sudaryanto (editor). 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta: Duta Wacana University Press.

Suharti, dkk. 1993. Kajian Unggah-ungguh Bahasa Jawa dalam Keluarga Jawa di Yogyakarta. Yogyakarta: Lembaga Penelitian.

Sutrisna Wibawa, 2005. Identifikasi  Ketidaktepatan Penggunaan Unggah-ungguh Bahasa Jawa pada Mahasiswa Program Studi Bahasa Jawa. Yogyakarta: Fakultas Bahasa dan Seni.

Suratman, Darsiti, 1991. “Pembinaan Bahasa Jawa di Lingkungan Keluarga” Semarang: Kongres Bahasa Jawa I.

 Diturun dening Ari Winarto ( pasarta gladen basa jawa )